Фото: ЖАРКЫНАЙ АДИЛХАН ZHARKYNAY ADILKHAN
Стиль и арт-дирекшен: КАРИНА УТЕГЕНОВА CARINE UTEGENOVA
Интервью: АЗИЗА ЕСМАГАНБЕТОВА AZIZA YESMAGANBETOVA
Авторка сайта о бытовом насилии в Казахстане «Считается», соорганизаторка Женского марша в Алматы Вероника Фонова и правозащитница, соорганизаторка Женского марша в Алматы Мира Унгарова – о фемициде, женских правах и проектах, направленных на борьбу с бытовым насилием.
Несостоявшийся митинг 8 марта. Расскажите, если бы он все же состоялся, какие основные темы вы бы там подняли?
Вероника Фонова: В этом году, так же как и в предыдущих годах, мы изначально брали обобщающую тему, которая звучала как «За права и безопасность казахстанских женщин». В процессе подготовки мы обычно выбираем, на чем будем концентрироваться в тот или иной год. К сожалению, в этот раз более узкую тему мы не успели выбрать. В прошлом году была тема против сексуализированного насилия. За год до этого мы поднимали тему женщин в политике.
На мой взгляд, одна из самых важных тем для многих — это проблема бытового насилия.
Мира Унгарова: Из-за того что в нашем инфополе каждый день появляются новости про бытовое насилие, общество привыкает и уже не так остро реагирует на подобные кейсы, поэтому важно постоянно подчеркивать важность борьбы с бытовым насилием на законодательном уровне.
Здесь и далее: ОДЕЖДА, ОБУВЬ, АКСЕССУАРЫ, УКРАШЕНИЯ, ВСЕ DIOR
В целом какую тенденцию вы наблюдаете в вопросах домашнего, сексуализированного насилия за последние пять лет?
Мира Унгарова: По моим наблюдениям, намного больше женщин стало интересоваться этой проблемой. Ее видимость увеличилась среди женской аудитории. Это однозначно радует. Многие женщины не боятся называть себя феминистками, поднимать тему бытового насилия и распространять эту повестку. Это говорит о солидаризации общества, конечно, не в таких масштабах, как нам хотелось бы, но наблюдается позитивная тенденция.
Вероника Фонова: Одно из классных явлений, которые происходят после митинга и марша, – то, что люди заряжаются солидарностью, поддержкой, вдохновением. Кроме этого, он же подсвечивает работу общественных фондов, организации, которые пишут о проблеме. Я заметила, что за лет семь-восемь все так сильно поменялось. Я буквально несколько раз становилась свидетельницей того, что девушка переживает какую-то неприятную ситуацию на работе, связанную с харассментом или с любым видом нарушения своих прав, и очень здорово, что ее сразу окружают другие девушки, которые ее поддерживают, которые готовы идти к руководству или писать об этом в соцсетях, делиться ее кейсом и доводить дело до конца. Я вижу очень много поддержки и солидарности как раз среди молодых специалисток. Многие девушки сейчас знают свои права, и это безумно вдохновляет, я рада, что такие изменения все-таки происходят.
«Когда мы говорим о бытовом или сексуализированном насилии, это не вопрос конкретного человека или семьи. Это проблема всей страны».
Вероника, расскажите про ваш проект «Считается».
Вероника Фонова: Я работала над идеей проекта с 2019 года, и первая версия запустилась спустя два года. За разработку сайта отвечает Дарья Гуляева, за контент и коммуникации – Енлик Накупова, и в этом году к нам присоединилась Қырмызы Рустембекова, которая полностью перевела сайт на казахский язык.
Идея основывается на двух вещах: первое, я часто видела, что люди не очень аккуратно работают со статистикой. Мне хотелось иметь подтвержденные данные, потому что из года в год публикуется цифра 500 погибших от бытового насилия женщин в год. Эту статистику до сих пор продолжают использовать и в разных социальных проектах, но по официальным данным прокуратуры цифры отли- чаются. Сложно сказать, насколько они соответствуют реальной картине, однако по крайней мере они имеют подтвержденный источник.
Сейчас наше правительство становится более открытым к предоставлению официальных данных от прокуратуры, МВД, по запросу можно получить данные о защитных предписаниях особых требованиях, которые выписываются абьюзерам. Можно посмотреть это все в разрезе лет и в разрезе областей Казахстана. На сайт добавили цифры за последние 10 лет. Эти цифры, конечно, ужасные. Например, больше 83 000 защитных предписаний за 2022 год по стране и больше 50 000 административных правонарушений на почве бытового насилия. И опять же, это неполная картина, так как многие в силу обстоятельств не могут заявить о бытовом насилии в полицию.
Поэтому в процессе стало понятно, что нужно говорить еще и с представителями фондов или организаций, которые занимаются правами женщин, переживших бытовое насилие. У них цифры другие – за год на горячую линию 150 поступает более 3000 звонков. Во время пандемии количество таких обращений увеличилось. Пообщавшись с экспертками из этой области, я поняла, что многие истории так и остаются неозвученными. Так появилась третья сторона – раздел с личными историями, которые нам можно прислать анонимно.
Таким образом, на сайте несколько точек зрения – независимые исследования, официальные данные правоохранительных органов, личный опыт и оценка эксперток и работниц фондов и кризисных центров.
Сайт предназначен скорее для людей, связанных с журналистикой, активизмом или социальными проектами, которые повышают осведомленность о проблеме бытового насилия. Чтобы они в случае чего могли нажатием одной кнопки получить статистику от НПО или Генпрокуратуры Казахстана.
Кроме этого, мы добавили небольшой тест, основываясь на законе о бытовом насилии, где можно определить статью, по которой может квалифицироваться данное преступление.
Вторая причина появления «Считается» – история моей бабушки Антонины. Она вдохновила меня на создание этого проекта своей смелостью. Она переехала в Казахстан с маленьким ребенком на руках – моей мамой, спасаясь от мужа-тирана. У нее не было ни жилья, ни средств, но был невероятный внутренний стержень, благодаря которому она быстро нашла работу, встала на ноги и сама вырастила ребенка. Она одна из самых сильных женщин в моей жизни. Я всегда чувствовала потребность внести свой вклад в эту сферу из любви и благодарности своей бабушке. Я горжусь этим проектом, потому что он был создан без финансирования, на энтузиазме таких же неравнодушных женщин, присоединившихся к работе над ним, – мы все очень хотели сделать что-то работающее, актуальное, полезное.
Мира, расскажите про приложение TOZBE.
Мира Унгарова: Приложение устроено так, что там есть экстренная кнопка SOS, которую можно нажать при любом случае, будь то бытовое насилие, харассмент, сталкинг на улице, где угодно. Можно подключить в настройках голосовую команду, и не нужно будет нажимать кнопку, даже если телефон лежит в фоновом заблокированном режиме. Эта кнопка включится и отправит близким указанным контактам вашу геолокацию и сообщение о том, что вы в опасности. Приложение можно замаскировать в телефоне, поменяв иконку. Это актуально в случаях, когда абьюзер контролирует женщину и имеет доступ к ее телефону.
Кроме этого, в нем есть контакты психологов, кризисных центров, фонды, которые помогают при домашнем насилии, инструкции, критические чек-листы, как написать заявление.
Считаете ли вы, что есть связь между вашим несостоявшимся митингом и делом Салтанат Нукеновой, которое вызвало большой общественный резонанс?
Мира Унгарова: Возможно, есть такая связь. Потому что в ноябре прошлого года женщины хотели выйти на улицы и протестовать. Одна из наших коллежанок даже подавала заявление на митинг. Но ей, конечно, не согласовали его.
Женщинам было важно высказать злость, негодование, недовольство. Потому что, когда экс-министр убивает свою жену в столице страны, в центре города, в общественном месте, чувство безопасности исчезает.
Но официальная причина отказа в митинге – угроза общественной безопасности.
Я выхожу на митинг в первую очередь потому, что я казахстанская женщина и я хочу заявлять о своих проблемах и болях, будучи девушкой в этой стране.
Вероника Фонова: 8 Марта – это день, когда сотни казахских женщин могут солидаризироваться и озвучить наболевшие проблемы, поговорить, почувствовать поддержку, единство. Я бы очень хотела, чтобы этот день оставался днем женских прав. Но, к сожалению, в этом году так не получилось. Кстати, стоит отметить, что в прошлые годы нам не так просто каждый раз согласовывали митинги и марш. Это всегда большой стресс и вызов. Нам приходилось буквально отстаивать наше право высказаться.
Полицейская непрофессиональность по отношению к женщинам, пережившим домашнее или сексуализированное насилие. Давайте поговорим на эту тему.
Вероника Фонова: В интервью для «Считается» экспертки рассказывали, иногда не получается даже найти подходящий закон, чтобы с помощью него защитить свою подопечную. Потому что травма, причиненная ей мужчиной, мужем, сожителем, квалифицируется как легкий урон здоровью и он может отделаться маленьким штрафом. Часто эти мужчины приводят в суд своих матерей, бабушек, и они плачут, умоляют уменьшить им срок с 15 суток до, например, трех дней. После этого он возвращается домой еще более агрессивным и круг насилия повторяется. Только в этот раз женщина уже может отказаться заявлять в полицию из страха, что ей ничем не смогут помочь. Поэтому на практике законы работают зачастую не в защиту женщин.
В полиции именно женщины-следовательницы должны принимать заявления от пострадавших. И такая норма есть, но сотрудница может быть в штате одна, поэтому, когда, например, она уходит в декрет, за ней держат место. Так, по документам получается, что в штате есть женщина, но по факту с пострадавшими работают мужчины.
Мира Унгарова: Сотрудники правоохранительных органов некомпетентные. Часто ведут себя неэтично, неосторожно и бездумно. Имеет место и социальный фактор мужской солидарности между правоохранительными органами и абьюзерами.
Вероника Фонова: Когда мы говорим о бытовом или сексуализированном насилии, это не вопрос конкретного человека или семьи. Это огромная проблема всей страны. И она влияет на многие процессы. Например, в политической структуре Казахстана меньше 20 процентов женщин, это напрямую влияет на то, что некому защищать, представлять женские интересы, некому принимать законы, защищающие женщин.
«Комплекс проблем, которые касаются женщин, и то, какое равнодушное отношение к ним, говорит о том, что в стране что-то не так именно с женскими правами».
Это можно назвать фемицидом?
Мира Унгарова: Да. Фемицид – это убийство женщин на почве того, что они женщины. Это ярко гендерно-окрашенное преступление. И это то, что сейчас происходит у нас в стране.
Вероника Фонова: Раз за разом мы видим очень много кейсов, на которые государство как будто не реагирует. Часто наблюдаем за тем, как дают несоразмерные наказания виновным, что осужденные за насилие могут выйти по амнистии. То, что бытовое насилие было выведено из Уголовного кодекса в Административный кодекс, то, что у нас не во всех областях есть кризисные центры, которые могут предоставить помощь.
Женщины, которые подвергаются бытовому насилию, не всегда могут воспользоваться в шелтерами, потому что до сих пор нет нормативов о том, как именно должен работать кризисный центр: сколько должно быть мест, что должны быть места для детей, должна быть предоставлена медицинская и психологическая помощь. То есть это комплекс проблем, которые касаются женщин, и то, какое равнодушное отношение к ним, говорит о том, что в стране что-то не так именно с женскими правами.
Чем еще вы хотели бы поделиться с нашими читательницами?
Вероника Фонова: Я очень благодарна своей стране за то, что могу заниматься тем, чем я занимаюсь.
У меня есть любимая работа, подруги, хобби, но при этом есть сфера, в которой я могу сделать что-то полезное. Я использовала свой опыт и экспертизу в дизайне и работе по визуализации информации, чтобы создать проект «Считается». Думаю, что это логично, здорово и правильно, когда люди, имея какой-то ресурс или опыт, делают общественно важные проекты.
Мира Унгарова: Есть такой страх у многих женщин, которые сталкиваются с бытовым насилием, что они единственные и что эта проблема касается только их. И я просто хочу сказать, что это далеко не так. Она общая. И что одна и та же история повторяется во многих семьях. Поэтому стоит попробовать довериться близкой подруге или родственнице.
Или обратиться в какую-нибудь организацию или фонд, которые помогают пострадавшим от домашнего насилия, и попросить о помощи, если ситуация требует подобного. Если для душевного спокойствия достаточно поделиться с кем-то, это стоит сделать. Так окажется, что ты не одна и тебя поддержат, твою боль услышат и поймут, и тогда эта рана будет быстрее заживать. Можно найти счастье после этого. Поэтому да, хочу с такой надеждой на будущее и на счастливую жизнь передать свои слова и чувства читательницам этого номера.
Фембелсенді, зерттеуші, феммарш ұйымдастырушысы Айгерім Құсайынқызы мен SVET (Stop Violence End Tyranny) қоғамдық қорының құрылтайшысы, белсенді, феммарш ұйымдастырушысы Мөлдір Албан Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық, гендерлік таптаурындар мен Салтанат Нүкенованың ісі жайлы сөз қозғады.
8 наурызда болмай қалған митиңгіден бастайық. Митиңгіні кандай ұранмен өткізуді жоспарлап едіңіздер?
Мөлдір Албан: Біз 2024 жылғы митиңгінің тақырыбын жалпылама «Қазақстан әйелдерінің қауіпсіздігі үшін» деп таңдағанбыз. Тұрмыстық зорлық-зомбылық, сексуаландырылған зорлық-зомбылық — бәрін қамтитын тақырыпты таңдадық.
Айгерім Құсайынқызы: 2023 жылыдың соңыда қазақ қоғамын дүрліктірген Салтанат Нүкенованың кейсін бәрін білеміз. Біз оны “фемицид” және “гендерлік қылмыс” деп санаймыз. Феминистер 2017 жылдан бастап өткізіп келе жатқан санкциаланбаған, санкциаланған митиң пен маршта үнемі көтеретін тақырып — әйел қауіпсіздігі мен бостандығы. Маслоу пирамидасындағыдай біз үшін де қауіпсіздік бірінші орында тұр. Себебі кез келген қазақ әйелі автобуста, көшеде не үйінде болсын өзін қауіпсіз сезінбейді. Статистикаға сүйенсек, тұрмыстық зорлық- зомбылықтың 70%-ы жақын адамдар тарапынан болады. Әйелдің ең қауіпсіз орны үйі болуы керек еді, бірақ бізде бұл олай емес. Ең көп зорлық жасалатын жер — адамның өзінің шаңырағы. Сол үшін біз биыл маршта да, митиңгіде де тұрмыстық зорлық-зомбылықты қылмыстық кодекске қосу, қылмыстық жазаны ауырлату туралы айтқымыз келген.
“Бишімбаев синдромы” тек қорқынышты жайт болып қалмай, бұл жағдайдан Қазақстан өзіне қажет шешім қабылдауы қажет. Соған біздің митиң себепкер болуы керек еді. Бірақ биыл біздің мұндай құқығымыздан дөрекі түрде айырды. Әйелдің қауіпсіздігіне көңіл бөлмеген мемлекет қаншалықты дамыған мемлекет бола алады?
«Тұрмыстық зорлық-зомбылықпен айналысатын бөлек
мемлекеттік институт керек. Себебі біздің мемлекет әйелдің
өмірін бағаламайды».
Былтыр болған Салтанат Нүкенованың ісі қоғамда үлкен резонанс тудырды. Сол резонанс пен сіздерге өткізуге рұқсат етілмеген митигінің арасында байланыс бар деп ойлайсыздар ма?
Айгерім Құсайынқызы: Әлбетте, иә. Меніңше, бұл тығыз байланысты.
Мөлдір Албан: Әрине, әлуметтік желідегі наразылықтан кейін, бұл да себептердің бірі болды деп ойлаймын. Менің ойымша, әкімшілік Салтанат Нүкенованың оқиғасынан соң адамдардың одан сайын көп жиналатынын сезген секілді.
Айгерім Құсайынқызы: Қазақта «Әйел бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді» деген мақал бар ғой. Менің ойымша, қазақстандық феминист әйелдер тербете алады. Тербетеді дегеніміз — қазіргі статус-квоны өзгерту. Қалыпты жағдайды өзгерту. Біз нақты қадамдардың жасалуын талап етеміз. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық кодексіндегі 73-бапты өзгертуді талап етеміз. Тұрмыстық зорлық-зомбылықты қылмыстық кодекске енгізуді талап етеміз. Айыппұл, ескерту деген болмауы керек. Ал 30 күнге қамау деген тіпті мазақ емес пе?!
Қазақстандағы президент сайлауында тұңғыш үміткер әйел болған Дария Еспаева былтыр «Біз Бишімбаевтың кейсінен кейін бүкіл әлемге масқара болдық» деген. Біздің мемлекеттің позициясы қандай? Бұл кейс туралы БҰҰ-ның айтқанын қаламайды. «Ауруын жасырған өледі» деген сөз бар, бірақ мемлекет бұл мәселені сыртқа шығарғысы келмейді. Меніңше, олар халықтың көтеріліп кетуінен, қазақ әйелдерінің бесікті тербегендей, елдегі саяси тұрақтылықты тербеп жіберуінен қорқады.
Жалпы Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайын қарастырар болсақ, соңғы 5 жылдағы тенденция қандай? Не өзгерді?
Мөлдір Албан: Мемлекет тарапынан заңға байланысты тенденция нашар. Өйткені 2020 жылы заңнама ер адам алғаш рет жазаға ілінсе, оған жай ғана ескерту беріледі деп өзгерді. Бұл өзгеріс әйелдер қауымының бетіне түкіргенмен пара- пар болды. Әкімшілік жаза болғандықтан, бұл еш жерде тіркелмейді, ешқандай шектеу қойылмайды. Жұмысқа тұрса, әкімшілік жазасы еш жерде көрінбейді. Яғни, ол ешқандай сабақ алмайды. Бұл одан бетер ұруға мүмкіндік береді деп есептеймін. Сондықтан тұрмыстық зорлық- зомбылық саны көбейді. Одан бөлек, 2020 жылы пандемия кезінде экономикалық жағдайымыз нашарлағаннан кейін, агрессия жоғарылап, тұрмыстық зорлық-зомбылық тіпті көбейді.
Жақсы өзгерістер жайлы айтар болсақ, бұл — жастар арасында адам құқығы, тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселелері жайлы сауаттылықтың артуы. Мысалы, менің 8 жылдық қоғамдық қордағы тәжірибемде бізге көбіне өз құқығын, қайда барарын, не істерін, ұрған адам қандай жаза бойынша айыпталатынын білмейтін әйелдер келеді екен. Олар «Мен полицияға барсам, мені ешкім қорғамайды. Көмек сұрасам, маған ешкім көмектесе алмайды» деп ойлайды. Кейбір учаскелік полицейлер «Сізге бұл не үшін керек? Балаңыз кейін мемлекеттік жұмысқа тұрса, кедергі болады ғой. Бұл қылмыс қой!» деп алдап-сулап, арыз жазғызбайды. Әйелдер соған сеніп жүре береді. Ал егер олар өз құқығын, жәбірлеушінің жазаланатынын, мұның соңы Салтанат Нүкенованың оқиғасына әкелеуі мүмкін екенін білсе, қазір жағдай басқаша болар еді.
Айгерім Құсайынқызы: Соңғы жылдарды айтар болсақ, біз 2017 жылдан бастауымыз керек. Себебі осы жылдан бастап, қылмыстық кодексте отбасыдағы зорлық-зомбылық қылмысы әкімшілік бұзушылық кодекске қарай өзгерген. 2017-2023 жылдар аралығында жалпы тұрмыстық зорлық-зомбылық қылмыстар ішінде денсаулыққа ауыр, орташа, жеңіл деңгейіндегі зиян келтіру бойынша істердің саны 3 есе өскенін байқауға болады. Мысалы, денсаулыққа жеңіл дәрежеде зиян келтіру бабы бойынша 2016 жылы 142 іс тіркелсе, 2022 жылы оның саны 422 іске дейін өсті. Яғни, біз деградация тенденциясын көреміз. Қазақстандық әйелдерінің өмірінің сапасы соңғы бес жылда нашарлағанын байқауға болады. 2017 жылдан бастап, қазіргі күнге дейін қазақ әйелдері отпен ойнап жүр десе болады — күйеулері көзін көгертсе де, түрмеге бармайды. Біз феминист белсенді ретінде осыны айтамыз.
2021 жылы отбасыдағы тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы бөлек заң қабылдануы керек болған. 21 наурызда Мәжілістің екінші оқылымында антиваксерлер мен қазақстандық отбасылар ұйымы, көптеген блогер бұл заңға қарсы шығып, Мәжілістен қайтарып тастаған. Яғни, бізде соңғы бес жылда әйел құқығына байланысты еш жақсылық жасалған жоқ. Барды бар, жоқты жоқ деп айтуымыз керек. Соңғы бес жылда күйеуінің қолынан қайтыс болған әйелер саны артты. Осыны айтуға бізге мүмкіндік бермеді.
Біздің нақты талап ететініміз — тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы бөлек заң қабылдау. Тұрмыстық зорлық-зомбылықпен айналысатын бөлек мемлекеттік институт керек. Себебі біздің мемлекет әйелдің өмірін бағаламайды. Әйелді адам деп санамайды. Ұруға, агрессиясын шығаруға болатын боксер тұлыбы секілді көреді.
Мөлдір Албан: Біз белсенді феминист ретінде көптеген таптаурынға қарсы күресеміз. Мен, өз басым, 2016 жылы зорлық-зомбылықтан құтылып, оны жеңдім, айтудан ұялмаймын деп айтқан алғашқы әйелдердің бірі болғанмын. Сол кезде хейт өте көп болған еді. Одан бері 8 жыл өткеннен кейін хейт көлемі азайды. Әлі де бар, бірақ масштабы өзгерді. Бұл — қоғамда болған өзгерістердің бірі.
Айгерім Құсайынқызы: Одан бөлек айта кететін жайт феминистерді қолдайтын, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы ер адамдардың өзінде әлі де гендерлік призма жоқ. «Қызды ұрма, соқпа, ол сенің қарындасың, әпкең» деген сөздерді жиі естимін. Олар патриархалды қоғамда өскенін түсіне тұра, Қазақстанда әйел әлі адам, жеке тұлға емес, еркектің қасында жүретін қосымша ретінде қабылдайтыны өкінішті.
Салтанат Нүкенованың ісін алқабилер соты қарайтыны жарияланды. Сол туралы не ойлайсыз?
Айгерім Құсайынқызы: Біріншіден, алқабилер соты — кез келген адамның Конституциялық құқығы. 75-бабтың 2-тармағында бұл туралы айтылған. Қазір Бишімбаев өзінің Конституциялық құқығын қолданып отыр. Бізде алқабилер соты 2007 жылдан бастап жұмыс істей бастады. 2007-2009 жылдар аралығында алқабилер тек өмір бақи бас бостандығынан айырылған немесе өлім жазасына кесілгендердің ісін қараған еді. Статистика бойынша, 2023 жылдың 1 қантарынан бастап алқабилер қарайтын істер саны 45-ке дейін артты.
Негізі алқабилер институты — адам құқығы, азаматтық қоғамды дамыту, әділеттілік принципі тарапынан өте керемет институт. Оны мойындауымыз керек. Адамның тағдырын бір ғана сот өкілі емес, түрлі пікірі бар адамдар шешеді.
Алайда олардың объективтілігіне нақты баға бере алмаймыз. Бірақ Қазақстандағы 2007 жылдан бастап бүкіл қаралған іске қарастырсақ, соттың ақтау пайызы — 1,5%-2% болса, алқабилердің ақтап алу пайызы — 10% деген статистика бар. Яғни, 5 есе көп. Демек Бишімбаев кейсінің ақталу ықтималдығы 5 есеге артты.
Бишімбаевтың адвокаттары алқабилер алдында оны қалай етіп көрсетеді? Сүйіктісін абайсызда өлтіріп алған, қайғырып отырған еркек ретінде көрсетеді. Алқабилердің эмпатиясымен ойнайтын болады.
Алқабилер соты болатынын жариялағанға дейін, Бишімбаев өмір бойы бас бостандығынан айырылса екен деген үмітім болған. Бірақ бұл істі алқабилер соты қарайды дегенде, бұл жазаның болмайтынына көзім жетті. Он адамның оны Бишімбаевтыі кінәлі деп таппайды. Неге? Себебі Қазақстанның қоғамы — ерлердің әлемі, патриархалды әлем. Виктимблейминг, әйелді кінәләп, еркекті жақтайтын қоғамбыз. Біз — еркекке табынатын қоғамбыз.
Бұл кейсті Баян Мақсатқызының кейсімен байланыстыруға болады. Естеріңізде болса, 2016 жылы сол істі те алқабилер соты қарады. Бақытбек мырзаға тағылған үш қылмыстың екеуін алқабилер қылмыс деп мойындады да, біреуін сексуалды сипаттағы қылмыс деп мойындамады. Сол үшін де оған тоғыз-ақ жыл берді. Әлбетте, бұл микроскоппен қарау керек, біздің назарымыздан тыс қалмауы керек іс. Тек Қазақстан қоғамы ғана емес, БҰҰ, UNWomen бақылап отырған іс. Олардың айтуынша, Бишімбаевтың кейсі Қазастандағы әйелдер құқығы келесі бес жылда қандай болатынын көрсетеді. Бұл — біздің көрсеткіш. Мысалы, Баян Мақсатқызының кейсінен кейін мұндай қылмыстар көбейді. Кері әсер алдық. Экономистер ондайды “Эффект кобры” — қалаған, көздеген мақсатыңызға түбегейлі қарсы нәтиже алу деп атайды.
Бишімбаевтың кейсінде маған қатты ұнамайтыны — оны ақтау стратегиясы. Салтанат өзі шешініп, мас күйде билепті. Ол сосын әйелінің бұл қылығынан ұялып, ашуланыпты да, теуіп, ұрып тастапты дегені.
Баян Мақсатқызының ісінде де тура осындай аргументтер болған: Бақытбек мырза оны жақсы көргені сонша, көзіне шөп салғаны үшін қызғанып, бетін тіліп тастапты. Ұқсас нарративтерді көруге болады. «Әйелін сүйетін, қызғаншақ еркек кінәлі емес. Оны осы әрекетке дейін жеткізген әйел кінәлі» деген нарративке келеміз.
Бұл — фемицид. Фемицид дегеніміз 1979 жылы пайда болған термин. Әйелді әйел болғаны үшін өлтіру. Әйелді өлтірудің мотивтері еркектерді өлтірумен бірдей емес. Әйелдерді еркектер өзінің эгосын қанағаттандыру, әйелді өзіне бағындыру, әйелден күшті екенін көрсету үшін өлтіреді. Мен заңгер ретінде фемицидтің қылмыстық кодексте бөлек қылмыс болып қабылданғанын қалаймын.
«Мен заңгер ретінде фемицидтің қылмыстық кодексте бөлек қылмыс болып
қабылданғанын қалаймын».
Бүкіл әлемде фемицидті қылмыс деп таныған 20 шақты ғана мемлекет бар. Маған ұнайтыны сол мемлекеттерде журналистерге арнайы тренинг жүргізеді. Біздің жағдайды қарасаңыз, журналистер Салтанаттың образын дұрыс көрсетіп жатқан жоқ. Олар гендірлік сезімтал тілді қолдана алмайды.
Мысалы, қазір телеарналарда Бишімбаевтың министр болған кезіндегі жас, шетелде оқып келген, бақытты, үміт сыйлайтын, президенттің кеңісшісі болған шағындағы кадрларды көрсетеді. Халықтың жадында ол сондай ер адам болып сақталып қалады. Алайда бұл бұрынғы образ ғой. Қазір ол — ең ауыр жазамен, адамды аса қатігездікпен қинап өлтірді деген баппен отырған күдікті. Біз неге сол суретті көрсетпейміз? Яғни, журналистердің өзі бейсаналы түрде халықтың алдында Бишімбаевты ақтап жатыр.
Әлеуметтік желілерде полицияның тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселелеріне қатысты өз кәсібилігін көрсете алмайтыны жайлы ақпарат кеңінен тарап жатыр. Осы туралы не айта аласыз?
Мөлдір Албан: Менің ойымша, бұның бәрі гендерлік таптаурындарға байланысты. Зорлық-зомбылыққа қатысты істерде әйел тергеушілерді талап етуіміз керек. Мысалы, сексуалды зорлық-зомбылыққа тап болған құрбандар еркектен жәбір көргеннен кейін келесі көретіні — ер полицейлер. Сондықтан жәбірленуші сол уақытта ер адамнан қорқып, тригерленеді. Сол себепті әр полиция қызметкері арнайы тренингтерден өтуі керек. Тренингтен кейін емтихан тапсырып, содан кейін ғана іске кірісуі керек деп санаймын. Біз осыны SVET қоғамдық қорында талап етіп, ұсыныстарымызды қарастыруға жібергенбіз.
Біздегі жағдай қандай? Жәбірленушімен дөрекі сөйлеседі, оған даусын көтереді, қысым көрсетеді, сенбейді, арызын қабылдамайды, өзіне күмәнданатын сұрақтар қояды. Ондай қарым-қатынас керісінше ретравматизация жасайды. Әйелге ер адам зорлық-зомбылық көрсеткеннен кейін, жүйенің өзі тағы да бұл әрекетті қайталайды.
Сондықтан әйелдер біз сияқты қоғамдық қорлардың көмегіне жүгінуге мәжбүр болады.
Жалпы Орталық Азия мемлекеттерінде әйелдерге қатысты зорлық- зомбылық жайлы жағдай қазір қандай?
Мөлдір Албан: Орталық Азия мемлекеттерінің ішінде бізден озып кеткендері де, артта қалғандары да бар. Мысалы, Қырғызстанда әр агрессорды психокоррекциядан өткізеді. Бұл — біз талап етіп отырған шаралардың бірі. 2023 жылы Өзбекстанда харассментті, оның ішінде сталкингті қылмыстық кодекске енгізді. Бірақ бір мемлекетті ерекшелеп, осы елдің заңдары керемет деп айта алмаймыз. Өйткені әр жерден алатынымыз да, беретініміз де бар.
Әңгіме соңында біздің оқырмандарға айтар сөздеріңіз.
Айгерім Құсайынқызы: Қазақстандағы саяси азаматтық қоғамдардың арасында ең тұрақтысы — біз деп айта аламын. Тұрақты жұмыс істейтін, өзінің позициясынан айнымайтын, бүкіл әрекетті заң аясында жасайтын, әлеуметтік ықпалы миллион адамның өміріне әсер ететін топпыз деп мақтанышпен айта аламын.
Біздің күрес жалғасады. Біз доп сияқтымыз. Бізді ұрған сайын біз жоғары көтеріле береміз. Келесі 8 наурызда митиңгіде көріскенше!
Мөлдір Албан: Менің ойымша, биыл біздің шықпағанымыз — артқа шегініп, күш жинап, алға ұмтылудың түрі. Біз тоқтап қалмаймыз. Қолдаушыларымыздың саны артады деген үміттемін.
«Әйелге ер адам зорлық-зомбылық көрсеткеннен кейін, жүйенің өзі тағы
да бұл әрекетті қайталайды».
МАКИЯЖ: АЙНУР ЕРУБАЕВА; ПРИЧЕСКИ: ПОЛИНА ВАСИЛЬКОВА; АССИСТЕНТ СТИЛИСТА: АДЕЛЬ АТЕМОВА; АССИСТЕНТ ФОТОГРАФА: САЯН ИЛЬЯС; РЕТУШЬ: ЛИНА ГЛАД.
